Kabartaylar

Kabartaylar kendilerini Kaberdey ,Ruslar ise Kabardintsi olarak adlandırırlar. Kuzey Kafkasyanın merkez bölgesinde yaşarlar.Çoğunluk Kabardino-Balkarya cumhuriyetinde yaşar. Fakat Adige özerk vilayetinde de bazı yerleşim birimleri vardır.

TARİH
Kabartaylar,kendilerini Adige olarak isimlendiren kafkas kavimlerinin bir grubundan geliyorlar.Sonunda üç ayrı milli grup haline gelen Kabartaylar,Çerkesler,ve Adigeler. Aslında hepsi aynı kökten gelmelerine aynı ismi taşımalarına (Adıge) rağmen kaberdey ismi mesela daha spesifik olmak bakımından sadece bir alternatif olarak kullanılır. Adige kabilelerinin orijinal yerleri Kuban havzasında idi,ama 14.yy.sonlarında Büyük kabartay olarak bilinegelen bölgedeki Terek nehrinin sol kıyısında bir çoğu yerleşmiş bulunuyordu. 15.yy. başlarında küçük kabartay olarak bilinen yere de yerleştiler. Doğuya göçlerinde Adigenin bir kolu Moğol istilası esnasında dağlara sürülen Alanlarla karşılaştı.Adige kısmen asimilasyona uğradı. İşte kabartaylar bu karışımın bir ürünüdür. Kabartaylar çevrelerindeki kavimlerin bir kısmını isareleri altına aldıkları için 15.yy.da güçlendiler.16.yy.da kabartaylar kırım tatarlarının hücumlarıyla yağmalandılar ve kısmen idarelerine girdiler. Aralarındaki ilişki her zaman düşmanca değildi. zira kırım hanları çocuklarını yetiştirmeleri için kabartay prens ailelerine gönderiyorlardı.Ayrıca kırım'ın etkisiyle islamiyet bu bölgeye iyice yerleşti. Kabartayda zaten bir süreden beri müslüman bulunuyordu.(13.-14. yy. cami kalıntıları bu bölgede bulundu.)Buna rağmen 1557'de Kabartaylar IV İvan'a (korkunç ivan) Tatarlara karşı korunmak için elçi gönderdiler. Bu istekleri yerine getirildi ve İvan'ın bir Kabartay prensesiyle evlenmesinden sonra ilişkiler dahada kuvvetlendi. 1561 de ruslar terek nehri üzerine bir kale inşa ettiler,1567'de bir başka kale kuruldu. 17.yy.da ruslar bölgeye iyice yerleşmiş ve kafkasların daha derinlerine uzanmak için hazırdılar.Osmanlılar ve İranlılar'da kafkasları ele geçirmeye çalışıyorlardı ve 18.yy.ardarda savaşlara sahne oldu. Belgrad antlaşması(1739) Kabartay'ı tarafsız bir devlet ve osmanlılar ile ruslar arasında bir tampon bölge haline getirdi. 1774'deki küçük kaynarca antlaşmasıyla bölge ruslara bağlandı. Rusların Kafkasyada yayılmaları sık sık yerli halkın isyanına maruz kaldı ve çok uzun,çok kanlı savaşlar olmasına rağmen bu yayılma durdurulamadı.20.yy. bölgeye yeni karışıklıklar getirdi.Rus ihtilalinden sonra milliyetçi partiler,bolşevikler,menşevikler ve beyaz ordunun üstünlük mücadelesi dolayısıyla kafkaslar çalkantıya gömüldü. Kabartay'da hakimiyeti 1918'de sovyetler ele geçirdiler.Fakat kabardino Balkarya vilayeti 16 ocak 1922'de kuruldu. 5 aralık 1936'da özerk cumhuriyet haline dönüştürüldü.Ağustos 1942'de almanlar bölgeyi 6 aylık bir süre işgal ettiler.Bir yıl sonra bütün Balkarlar nazilerle işbirliği yaptıkları gerekçesi ile(mart 1944'te) orta asya ve kazakistan'a sürgün edildi. Balkar ibaresi cumhuriyetin ünvanından silindi ve 1957'de sürgün edilen halkların haklarının iadesine kadar değiştirilmedi.Kabardino-Balkarya olarakta bilinen Kabartay-Balkar cumhuriyeti Kuzey Kafkasya'da Rusya federasyonu içindedir.doğu ve güneydoğusunda kuzey osetya,güneybatıda Gürcistan cumhuriyet,batıda ise Karaçay-çerkes özerk vilayeti ile komşudur.yüzölçümü 12500 km2,Başkenti Nalçik olan cumhuriyetin 7 kasabası ve 8 yerleşim birimi bulunuyor. ortalama nüfus yoğunluğu, 56.6 km2. Başlıca kaynakları Molibden ve Tungten depozitleri ve bunları işleyen fabrikalar,makine imalatı ve kimya endüstrisi,inşaat malzemeleri imalatı,kereste,gıda ve diğer hafif endüstrilerdir. Tarım alanında ise tahıl ziraati(buğday ve mısır) meyve yetiştirme ve bağcılık,koyun,domuz ve at çiftçiliği,arıcılık ve ipekböcekçiliğidir.

DİL
Milli dil Kabartaycadır.Kafkas dillerinin kuzeybatıgruplarından Abhaz-Adige alt grubuna bağlıdır.Bu dil Kabardino-Çerkes olarak bilinir,çünkü bu iki dilin(kabartay-çerkes)tek edebi dil oluşturduğu kabul edilmektedir.Çok yakın olan diğer diller Abhaz,Abazin ve Adigedir.Özellikle Adige dili kabartayca ile çok yakındır ve kabartaylarda adige grubuna dahil olduğu için her iki dil Adiga-bze (adige dili) olarak adlandırılır.Kabartay dilinde dört lehçe vardır:Büyük kabartay,Mozdok,Beslan ve Kuban.Büyük kabartay ve özelliklede Beslan lehçesi edebi dil için esas alındı. Lehçeler arasındaki fark özellikle çok az ve çoğunlukla fonetik ve morfolojiktir.Kelime hazinesi arapça,türkçe,rusça ve farsça'dan çok sayıda kelime içerir.Yerli kelime yapılarında ilk göze çarpan özellik eş sesli ve çok anlamlı olmasıdır. İlk Kabartay gramer kitabı Pedagog Sh.B Nogmov(1840-1843)tarafından derlendi.İlk Kabartayca-Rusça sözlük 1889'da çıktı.Sovyet yönetimi döneminde kabartay dilinin bazı yönleri (tarihi gelişimi,lehçe farlılıkları vb)kısmen detaylı olarak çalışıldı isede İdari hukuki ve resmi prosedürde Rusça kullanılır.Fakat teoride gerekirse kabartayca'da kullanılabilir..

EĞİTİM
1958 de kabartayca 1.ve 4. sınıflarda eğitim dili olmasına rağmen 1972 lerden sonra öğretim dili rusça olan okullarda seçmeli ders olarak verilmeye başlandı.son dönemde ise eğitim dili rusçaolmakla birlikte kabartayca-adigece de ilkokuldan liseye kadar mecburi ders üniversite de ise isteğe bağlı seçmeli ders olarak okutulmaktadır. Cumhuriyet'te 1957 de kurulan bir üniversite, Jeofizik enstitüsü, Ekonomi,dil tarih ve edebiyat araştırmaları enstitüsü bulunmakla birlikte bu müesseselerde Kabartayca eğitim verilmemektedir(sadece isteyenler için seçmeli ders olarak okutulmaktadır). İlk Gazete 1920 yılında yayınlanmış halen kabartayca,rusça ve balkarca gazeteler mevcuttur. Yine belirtilen dillerin hepsinde radyo ve sınırlı sürelerde olmakla birlikte Tv. yayını mevcuttur.(ortalama günde 4 saat)
1980 yılı içerisinde kabartayca yayımlanmış kitap baskı adedi 172000 dir. Cumhuriyet'te bu güne değin 1923-1924 Latin harfleri , 1924-1936 Latin harfleri(Yakovlev'in versşyonu) , 1936 kiril alfabesi alınmış olup sonuncusu günümüzde de kullanılmaktadır.

DİN
Kabartaylar sünni ve müslümandırlar ancak Mozdok civarında civarında küçük bir hristiyan cemaat mevcuttur. Kabartay Kuzey kafkasya ve dağıstan diyanet işlerine bağlıdır. bölgede 1830 da 113 cami mevcuttu fakat günümüzde bu sayının kesin bilinmemekle birlikte 10-15 civarında(köyler dahil) olduğu tahmin edilmektedir.Ayrıca bölgede suudi ve kafkas (kabartay-çerkes) kökenli gönüllülerce dini eğitim veren bir okul mevcuttur.

NÜFUS ve DAĞILIMI
Bölgesel Dağılım : Nüfusun % 94.4'ü cumhuriyette , % 5.6'sı rusya ve eski sovyetlerde yerleşiktir.
Etnik kompozisyon : % 45.5 kabartay - % 9.0 Balkar - % 1.5 osetyalılar - %35.1 ruslar - %1.8 ukraynalılar - % 7.1 diğerleri
Kent,kırsal kesim dağılımı: Kentler: Kabartaylar %20.8 - Balkarlar %4.9 - Osetyalılar %1.9 - Ruslar %60.1 - Ukraynalılar % 3.0 - Diğerleri % 9.2 Köyler : Kabartaylar %67.0 - Balkarlar %12.2 - Osetyalılar %1.2 - Ruslar %16.3 - Ukraynalılar %0.6 - Diğerleri %2.7
Okuma yazma oranı:Bu konuda yeni dönemi yansıtan kesin rakamlar olmamakla birlikte okuma yazma oranı %99 dur (1970 sayımlarına göre her 1000 kişiden 30'u yüksekokul , 417'si lise ve 290'ı ilkokul mezunudur. yine 1980 yılında yapıılan bir sayıma göre anadilini kabartayca olarak belirtenlerin oranı %97.9 , Rusça'yı ikinci dil olarak belirten ve iyi bilen kabartayların sayısı % 76.7 dir